Zdarzyło się… 58 lat temu, w dniu 27-go maja 1960 roku w wyniku wojskowego zamachu stanu został zdymisjonowany rząd turecki i prezydent Cella Bayara, a władzę w państwie przejęła tymczasowa dyktatura wojskowa do czasu przywrócenia konstytucyjnego rządu tureckiego.

Symbol zamachu stanu z 27-go maja 1960 r.

Przyznam z góry, że to, o czym piszę, opiera się tylko na moich własnych badaniach, a temat jest wyjątkowo trudny. Mam nadzieję i oczekuję, że osoby posiadające szerszą wiedzę w tym temacie wskażą błędy w moim rozumowaniu, jeśli takowe są. Byłbym wdzięczny za to. Opierając się na tym, co udało mi się ustalić na temat tego wydarzenia w historii dwudziestowiecznej Turcji, poniżej przedstawiam, jak to wyglądało według mnie.

Zarówno w czasie zimnej wojny, jak i obecnie Turcja jest bardzo ważnym członkiem Sojuszu Północnoatlantyckiego NATO. Na początku lat 60 dwudziestego wieku państwo znajdowało się w niestabilnej sytuacji finansowej, środki otrzymane od Stanów Zjednoczonych w związku z planem Marshalla i doktryną Trumana szybko się skończyły. Prezydent Celâl Bayar stanął w obliczu poważnego kryzysu, natomiast państwo tureckie szukało kredytu. Turecki premier Adnan Menderes prowadził rozmowy z Moskwą, w sprawie ustanowienia alternatywnych linii kredytowych ze Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich.

Uruchomienie linii kredytowych u obcego mocarstwa oczywiście wiąże się uzależnieniem od tego mocarstwa oraz poddaniu jego wpływom. Oficerowie armii tureckiej widzieli, co się dzieje, byli zaniepokojeni, że Turcja może stać się wasalem ZSRR. Osobiście myślę, że odczuwałbym ten sam niepokój będąc w ich sytuacji. Ci tureccy oficerowie nie widzieli innego rozwiązania niż pucz wojskowy, który miał na celu przeszkodzić reżimowi prezydenta Celâl Bayara w uzależnieniu Turcji od Związku Radzieckiego. Na czele puczu stanął generał Cemal Gürsel, a jego oficerem operacyjnym był pułkownik Alparslan Türkeş.

W tym momencie warto wspomnieć o ściśle tajnej Operacji Gladio. Operacja Gladio była planem operacji awaryjnych NATO, który miał być wdrożony, gdyby wojska Układu Warszawskiego podbiły Europę. Celem tej operacji było przygotowanie zorganizowanego ruchu oporu, który miał zostać utworzony z wyprzedzeniem, aby w razie przegranej potyczki przez NATO, walka z komunistycznym okupantem mogłaby być dalej kontynuowana przy pomocy partyzantki na okupowanych terytoriach. Ogólna koncepcja i plan awaryjny był przygotowany na szczeblu NATO, ale przygotowanie i konkretne wdrożenia w poszczególnych państwach stanowiło domenę tych państw. Każde państwo członkowskie Sojuszu było odpowiedzialne za przygotowanie do wdrożenia Operacji Gladio i każde państwo realizowało to na swój sposób.

Dlaczego o tym wspominam? Otóż turecki pułkownik Alparslan Türkeş należał do grupy 16 tureckich oficerów, którzy zostali przeszkoleni w Stanach Zjednoczonych w 1948 roku, aby przygotować turecki element Operacji Gladio. Posiadał szeroką wiedzę na temat ruchów oporu, jak go zorganizować, połączyć elementy i wdrożyć do realizacji. Ta wiedza okazała się dla niego ważna w momencie, gdy został oficerem operacyjnym wojskowego puczu. Był muzułmaninem, był antykomunistą, wierzył w swój kraj i był lojalny wobec NATO. Uważam, że taka charakterystyka pasuje do większości oficerów tureckiej armii w tamtym czasie.

Pułkownik Alparslan Türkeş

Rankiem 27-go maja 1960 roku pułkownik Türkeş wygłosił przemówienie radiowe do ludności cywilnej. Ogłosił, że nastąpił wojskowy zamach stanu w tych słowach:

Do Wielkiego Narodu Tureckiego, począwszy od godziny 3 rano 27 maja 1960 roku tureckie siły zbrojne przejęły administrację w całym kraju. Ta operacja, dzięki współpracy wszystkich naszych obywateli i sił bezpieczeństwa odniosła sukces bez strat w ludziach. Do odwołania wprowadzono godzinę policyjną, zwalniającą tylko członków sił zbrojnych. Zwracamy się do obywateli tureckich o ułatwienie wykonywania obowiązków siłom zbrojnym i pomocy w przywróceniu porządku demokratycznego w kraju.

W wyniku zamachu stanu aresztowano prezydenta, premiera i innych członków administracji cywilnej, ponadto Szefa tureckiego Sztabu Generalnego. Zwolnionych zostało 235 generałów i ponad 3000 oficerów, 500 sędziów i prokuratorów a także około 1400 wykładowców akademickich. Generał Cemal Gürsel objął tymczasowo połączone stanowisko tymczasowego szefa państwa, premiera i ministra obrony.

Generał Cemal Gürsel

Turecki minister spraw wewnętrznych Namık Gedik popełnił samobójstwo, będąc więźniem tureckiej akademii wojskowej. Prezydent Celal Bayar, premier Adnan Menderes i kilku innych członków administracji zostali postawieni przed sądem, oskarżeni o zdradę stanu, niewłaściwe wykorzystanie środków publicznych i uchybienie konstytucji. Premier Adnan Menderes, minister spraw zagranicznych Fatin Rüştü Zorlu i minister finansów Hasan Polatkan zostali uznani za winnych i zostali straceni na wyspie İmralı w dniu 16-tego września 1961 roku. Prezydent Bayar i szereg innych osób również zostali uznani za winnych, ale w ich przypadku kara śmierci został zamieniony na dożywotnie więzienie.
Widmo Sowieckiego podporządkowania zostało zażegnane, po miesiącu państwo tureckie zostało oficjalnie przywrócone kontroli cywilnej, jednakże w rzeczywistości nie zostało to zrobione od razu, dopiero po kolejnych wyborach w 1965 roku.

Co stało się z prezydentem Bayarem i jego karą dożywocia? Prezydent Bayar został wysłany do więzienia w Kayseri, ale zwolniono go 7-go listopada 1964 roku z powodu problemów zdrowotnych. W wyniku kolejnych wyborów powszechnych w 1965 roku, premierem został Süleyman Demire, który to ułaskawił prezydenta Bayara rok później.

Tak więc pierwszy wojskowy zamach stanu w historii współczesnej Turcji miał miejsce 58 lat temu. W roku 1971 był kolejny, ale jest to historia na inny dzień. Ponadto w nocy z 15 na 16 lipca 2016 roku grupa tureckich wojskowych średniego szczebla podjęła nieudaną próbę kolejnego wojskowego zamachu stanu.

---

Subiektywne opracowanie, które ma na celu przybliżyć czytelnikowi w sposób przystępny wydarzenia historyczne, wspomagałem się materiałami z Wikipedii i innymi. Obrazy pochodzą z Wikimedia na licencji CC0.